door Lucy Holl

Onze collectie schoollandkaarten roept nogal eens uiteenlopende reacties op. 'De rillingen lopen me weer over de rug als ik aan mijn schooltijd terugdenk', zegt de één. 'Prachtig', zegt de ander en wil er ook één aan de muur. Dan gaat het meestal om een kaart waarmee iemand 'iets' heeft. Bijvoorbeeld een kaart van de provincie van zijn jeugd of van zijn favoriete vakantieland. Zo heb ik wat met Gelderland. Daarom was het bijzonder om een grote schoolkaart van Gelderland uit 1894 van uitgeverij Thieme in Zutphen tegen te komen bij een Nijmeegs antiquariaat. Hij hangt nu aan de wand en is voorlopig niet te koop. De kaart van 190 centimeter breed (schaal 1:75.000) is niet helemaal onbeschadigd, maar ziet er nog wel verbazingwekkend mooi uit na ruim een eeuw. In vergelijking met Gelderland-kaarten van bijvoorbeeld Noordhoff of Wolters uit die tijd is hij zeer gedetailleerd. De naam van elke stad of dorp en elke heuvel en streek staan erop vermeld. De maker is zeer precies geweest in het aangeven van de verschillende grondsoorten. De kleinste stukjes hoogveen bij Hoenderloo en 'secondaire gronden' bij Winterswijk zijn terug te vinden. Hij noemt allerlei soorten wateren en heeft minutieus de kronkelingen van de kleinste beekjes in kaart gebracht. De rivier- en zeedijken zijn opvallend dik getekend.

Zo'n kaart vraagt erom om meer informatie over de maker op te sporen. En informatie is er in dit geval voorhanden, want het gaat om Anton Albert Beekman. Dé Beekman, zouden ze eind vorige eeuw in aardrijkskundige kringen gezegd hebben. Beekman is intussen in de vergetelheid geraakt, maar in zijn tijd stond hij niet alleen bekend om zijn grote werkdrift, maar ook berucht om zijn eigenzinnigheid. M.W. Heslinga ging in 1977 in een artikel in het Geografisch Tijdschrift uitgebreid in op het (lange) leven van Beekman (1854-1947). In het artikel komen allerlei eigenschappen, eigenaardigheden en voorkeuren van Beekman aan de orde. Beekman was een 'selfmade man'. Hij noemde zichzelf op het titelblad van zijn vermaarde standaardwerk 'Nederland als Polderland' uit 1884 'Oud Genie-officier en Leeraar aan het Gymnasium te Zutfen'. Hij was leraar, maar dan in de wiskunde. Beekman was waarschijnlijk te eigenwijs en te druk om een officiële akte aardrijkskunde te gaan halen. Zijn leraarschap wiskunde had één groot voordeel: het liet hem genoeg vrije tijd om zich op de vaderlandse geografie te storten. Die passie was al in het leger tot leven gekomen.

Beekman dankt zijn landschapsgeografische kennis hoofdzakelijk aan zijn tijd als genie-officier op de Koninklijke Militaire Akademie. Hij was betrokken bij de versterking van het Hollands-Utrechtse polderland via vestingwerken en mogelijke onderwaterzettingen (Beekman tekent later op zijn 'Schoolkaart van Gelderland' nog zo'n stukje 'militair inundatiekanaal'). Beekman was continu in het polderland aan het werk en werd een man van de landschapsgeografische praktijk. Hij blonk onder meer uit in het lezen én het maken van kaarten. Hij werd leraar in Zutphen, maar zijn onderzoek ging in hoog tempo door. Hij publiceerde in de loop van zijn leven meer dan 250 boeken en artikelen. Mede gebaseerd op zijn (militair-)geografische kennis en ervaring kwam allereerst het genoemde 'Nederland als Polderland' tot stand. Bij Thieme in Zutphen verschenen verder een 'Schoolkaart van Nederland' (1888) en een aantal schoolatlassen (1889). Bij die publicaties zijn de rivier- en zeedijken net zo zwaar aangezet als op de latere 'Schoolkaart van Gelderland'. Samen met een andere schoolgeograaf, Roelof Schuiling, maakte hij in 1893 de 'Schoolatlas van de geheele aarde' die een kwart eeuw de concurrentie tegen de Bosatlas van Wolters heeft kunnen volhouden.

Beekman werd één van de vernieuwers van de aardrijkskunde aan het eind van de vorige eeuw. Hij maakte 'de vaderlandse aardrijkskunde grotendeels uit haar traditionele staatkundige keurslijf los', aldus Heslinga. Er kwam meer aandacht voor de relatie tussen sociale verschijnselen en de fysische gesteldheid van een land of streek en vooral ook voor de invloed van het ingrijpen van de mens in het landschap. Beekman vergat daarbij zijn voorkeur voor de hydrografie en voor het Nederlands polderland nooit. Na de eeuwwisseling verlegde hij zijn aandacht van de schoolgeografie meer naar de historische geografie.

De oude schoolkaart van Gelderland bekijk ik intussen met andere ogen. Hij geeft niet alleen een schat aan informatie over de provincie rond 1900. De persoon Beekman is er met al zijn voorkeuren onmiskenbaar in terug te vinden. Toon mij een schoolkaart en ik zeg u wie de maker is!



Literatuur: M.W. Heslinga, 'Anton Albert Beekman en de vaderlandse aardrijkskunde in het laatst van de negentiende eeuw', Geografisch Tijdschrift XI (1977) nr. 5, pagina 324-338.