door Lowie Brink

In een oud Fries landhuis hangt sinds jaar en dag een buitensporig grote wandkaart van Europa uit 1877. De eigenaar heeft er echter geen plaats meer voor. De kaart is in een zeer beroerde staat en zeker geen kartografisch hoogstandje, maar is mogelijk het enige overgebleven exemplaar. Kan deze monsterachtige kaart nog gered worden?

Het lijkt een gewone routineklus. Iemand uit Friesland heeft geen ruimte meer voor een oude wandkaart van Europa en vraagt mij om er eens naar te kijken. Dat op het opgegeven adres een oud landhuis blijkt te staan, doorbreekt de gewoonte al enigszins. Maar eenmaal oog in oog met de overtollige wandkaart (afb. 1) valt er aan inkoop niet meer te denken. De schrikbarend grote kaart beheerst de royale en hoge hoekkamer van het landhuis geheel. Zulke lange, dikke en zware stokken heb ik nog nooit bij een wandkaart gezien. En door de zeer slechte staat heeft de kaart een weerzinwekkende uitstraling. Ik maak snel nog een paar foto's en ben daarna opgelucht om weer in de frisse buitenlucht te lopen.

Dr. Frankenstein: Begone! Relieve me from the sight of your detested form!

1. Kaart van Europa van F. Allan (1877, schaal ca. 1:2.000.000, 255x310 cm).

SCHRIKBAREND GROOT

Waarom heeft de maker van de Kaart van Europa, Francis Allan (1826-1908, afb. 2), deze wandkaart opgescheept met onhandelbaar grote afmetingen? De kaart bestaat uit zestien royale kaartbladen die gezamenlijk maar liefst 255 cm hoog en 310 cm breed zijn (bijna 8 m2, schaal ca. 1:2.000.000), terwijl de grootste wandkaarten van Europa bij andere uitgevers altijd ca. 175 cm hoog en ca. 200 cm breed zijn (ca. 3.5 m2, schaal 1:3.000.000). De loopbaan van Allan geeft geen aanwijzingen die deze buitensporige afmetingen zouden kunnen verklaren: eerst zeeman, vervolgens schoolhoofd en onderwijzer in de zeevaartkunde in Marken (vanaf 1850) en ten slotte leraar aan de Rijkskweekschool in Haarlem (vanaf 1863). De veelzijdige Allan beschikte blijkbaar over een zeer productieve pen. Vanaf 1854 verschenen er van hem in rap tempo aardrijkskundige leerboeken, beschrijvingen van eilanden en steden (nog steeds populair gezien de recente herdrukken), vier schoolwandkaarten, wandel- en oorlogskaarten, een biografie, kinderboekjes en novellen. De boekpublicaties, vaak uitgevoerd met (priegelige!) kaartjes van de auteur zelf, zijn van een wisselend niveau en bieden ook geen verklaring voor de afmetingen van de reuzekaart. De oplossing van het raadsel kan gevonden worden in de subtitel van de kaart: Ingericht voor onderwijs, handel en nijverheid (afb. 3). Maar een schoolwandkaart (met afstandswerking) en een kantoorwandkaart (met veel kaartgegevens) kunnen niet ongestraft gecombineerd worden, ook al was dat in 1877 veel kaartenmakers nog niet duidelijk. Allan heeft -tevergeefs- geprobeerd de talrijke kaartdetails op een afstand leesbaar te maken door eenvoudigweg het formaat van de kaart te vergroten. Maar voor afstandswerking is zelfs deze monsterkaart nog te klein.

Dr. Frankenstein: I resolved to make the being of a gigantic stature.

2. Portret van F. Allan afkomstig uit zijn overlijdensbericht in Eigen Haard (1908).

WEERZINWEKKENDE UITSTRALING

De opvallend slechte staat van de wandkaart is Allan niet aan te rekenen. Dat is de schuld van een 135 jaar durende blootstelling aan licht, lucht, rook, vuil, vocht en -bij gebruik in het onderwijs- schoolkinderen. De sporen daarvan draagt deze kaart als littekens met zich mee: scheuren onder meer bij de stokken en grote randscheuren, naadbreuken op de vertikale plaknaden van overlappende kaartbladen, honderden kreuken, vervorming, verbruining van papier en vernis, papierdegradatie en -fragmentatie (afb. 4) en oude reparaties (zoals lijmresten en een te hoge montage van de kaart in de bovenste stok, afb. 3). Vrijwel alle wandkaarten van voor 1900 hebben een vergelijkbaar lot moeten doorstaan en zijn dan ook opgebruikt en weggegooid. Slechts door een beleid van 'benign neglect' in een Fries landhuis is de Kaart van Europa de 20ste eeuw nog doorgekomen. Maar ook dit vluchtoord is niet veilig meer voor hem.

Dr. Frankenstein: Its unearthly ugliness rendered it almost too horrible for human eyes.

3. Fragment van Allans Kaart van Europa (linker bovenhoek).

SLAG IN 'T AANGEZICHT

In de bij Allans kaart behorende prospectus van de Haarlemse uitgever H.M. van Dorp wordt gesproken van 'groote duidelijkheid en nauwkeurige bewerking' en van 'het gunstig succes, dat aan de kaarten van den heer F. Allan ten deel valt.' Een onpartijdige beoordeling vinden we echter in een uitgebreide recensie uit 1877 in De Schoolbode van een nieuwe ster op aardrijkskundig gebied, P.R. Bos. De recensie heeft een onheilspellende titel: Achteruitgang. Bos moet niets hebben van het tweeslachtige kaartontwerp: 'Zou iemand, belast met de opleiding van onderwijzers, nu nog niet weten, dat eene wandkaart voor 't onderwijs niet gelijk dienst kan doen als kantoorkaart?' En hij vervolgt: 'Voor 't onderwijs is ze niet te gebruiken omdat ze te veel bevat. Voor den handel en de nijverheid deugt ze niet, omdat ze op verrena niet genoeg geeft.' En ook van de kaarttekening laat Bos niet veel heel. De maker van de Bosatlas wordt wel bescheiden en beminnelijk genoemd, maar in deze recensie toont hij ook een sarcastische kant van zichzelf met uitspraken als: 'De Nederlandsche Waddeneilanden zijn weinig officieel met vier vermeerderd'; 'Het Skandinavisch bergland heeft een tot dusver ongekend voorkomen'; 'De duidelijkheid ziet zeker op de namen der zeeën, die met onnoodig dikke letters zijn aangegeven.' Bos houdt lithografen van de drukker van de kaart, 'het gunstig bekende atelier van L. van Leer & Co. in Haarlem' (aldus het prospectus), verantwoordelijk voor veel van de fouten in de kaarttekening: 'Zoo erg als hier zag ik het nooit.' En ten slotte velt Bos zijn eindoordeel: 'De toenemende belanstelling in de aardrijkskunde wordt een slag in 't aangezicht gegeven. Het is daarom plicht zulk een product zijne plaats aan te wijzen.' Het is niet verwonderlijk dat Allan en Van Dorp hierna gestopt zijn met het publiceren van wandkaarten.

Dr. Frankenstein: I recovered only to overwhelm the creature with words expressive of furious detestation and contempt.

4. Fragment van Allans Kaart van Europa (linker benedenhoek).

TWEE GULDEN EN VIJFTIG CENTEN

De Kaart van Europa was uitzonderlijk groot van formaat, maar daar hoorde ook een uitzonderlijk hoge prijs bij. Uitgever Van Dorp bood de 16 losse bladen in 1877 aan voor 16 gulden. Gemonteerd als wandkaart zal de prijs ca. 30 gulden hebben bedraagd. Bestaande schoolwandkaarten van Europa waren veel gunstiger geprijsd (losse bladen 4 à 9 gulden, opgeplakt 10 à 18 gulden), zodat maar heel weinig scholen Allans kaart zullen hebben aangeschaft. Al na drie jaar, in 1880, verpatste Van Dorp de voorraad aan de Gebroeders Koster in Amsterdam. Die vroegen voor de 16 bladen nog maar 2,50 gulden en prezen ze op een overtrokken wijze in krantenadvertenties aan: 'de beste, de mooiste, de duidelijkste en de grootste kaart van Europa' [dat laatste klopt, LB], 'zoo'n kaart zou vroeger bij Covens zeker f 150 gekost hebben', 'zeer geschikt voor school, huisgezin, kantoor, fabriek, magazijn, sociëteit, koffiehuis, hotel, wachtkamer, enz. enz.', 'wie er dus van profiteeren wil moet zich haasten, anders zijn ze weg.' Maar zo'n haast liep het niet want dezelfde advertentie bleef nog vier jaar lang in kranten opduiken. De rampzalig slechte verkoop en de tand des tijds hebben tot gevolg gehad dat Allans kaart onvindbaar is geworden. Het Friese exemplaar zou wel eens -zeker in opgeplakte uitvoering- de laatste der Mohikanen kunnen zijn.

Monster van Frankenstein: But am I not alone, miserably alone?

REDDENDE ENGEL

Dat van elke kaart -of algemener van elk stukje cultureel erfgoed- een exemplaar bewaard moet blijven, is geen wet van Meden en Perzen. De kwaliteit, het historisch en cultureel belang en de restauratiekosten komen daarbij om de hoek kijken. Maar in het geval van Allans kaart zou ik het betreuren als deze verdwijnt in de mist der geschiedenis. Ondanks de eerste ongunstige indruk heb ik toch een zwak gekregen voor deze kwetsbare, meelijwekkende en onbeholpen grote wandkaart. Natuurlijk: de kaart is lastig te bewaren, er zijn geen aanschafkosten maar de restauratiekosten zijn aanzienlijk, kartografisch gezien rammelt er het een en ander aan, Allan was geen beroemdheid, en er is nog relatief weinig interesse voor 19de-eeuwse (school)kartografie. Maar misschien is er toch een reddende engel die daar overheen kan stappen? Deze gelieve zich te melden bij de redactie van dit tijdschift.

Monster van Frankenstein: Have I not suffered enough, that you seek to increase my misery? Remember, that I am thy creature.

Noot: De citaten zijn afkomstig uit de derde editie uit 1831 van Mary Shelley's Frankenstein.