gepubliceerd in: De Gelderlander, 18 mei 2000, cultuurpagina

Antiquariaat  De Wereld aan de Wand

homepage
De Wereld aan de Wand
foto-overzicht
Collectie De Wereld aan de Wand
informatie
(school)wandkaarten
Publicaties

III
Schoolkaart van Leermiddel tot Kunstwerk



Wandkaartcode NED_TH2P
door Lucy Holl

Op rommelzolders van sommige schoolgebouwen liggen ze nog wel: de opgerolde, oude schoollandkaarten aan stokken. Maar de scholen doen er verstandig aan om met hun bundeltje bij een antiquariaat langs te gaan. De kaarten raken steeds meer in trek als wandversiering. In theater Junushoff in Wageningen hangen er tot half juni 2000 zo'n dertig bij elkaar.

Een van de kaarten in Junushoff is de Schoolkaart van Nederland van meester Prop. Gerrit Prop (1880-1980) gaf zijn leven lang les in Gelderland en werd in 1915 hoofd van de openbare school in Lochem. Hij vond dat de bestaande aardrijkskundeboekjes, atlassen en wandkaarten veel te veel overbodige feitjes opsomden. De kinderen konden dat toch allemaal niet onthouden. Daarom begon hij zelf maar met het tekenen van een eenvoudige wandkaart van Nederland. Uitgeverij W.J. Thieme uit Zutphen zag er wel brood in. Meester Prop ging door en maakte uiteindelijk een hele rij atlassen en wandkaarten van Nederland, de provincies, Nederlands Indië en de wereld. "De frissche kleuren van Prop's kaartwerk zijn voldoende bekend. De schoone combinaties, de harmonische tegenstellingen maken deze kaarten tot smaakvolle wandversiering en een kunstwerk voor de oogen", schreef schoolvakblad De Vacature eind jaren twintig van de vorige eeuw. En dat geldt voor de overgebleven exemplaren van nu nog steeds.Dat wil zeggen voor zover er nog schoollandkaarten te vinden zijn. De degelijke kaarten op linnen worden de laatste dertig jaar in Nederland al nauwelijks meer gemaakt. Vooral de blinde kaarten, de kaarten zonder namen, raakten op een gegeven moment uit de gratie. "Uitvindingen van ouderwetse schoolmeesters, tegennatuurlijke dingen", noemde frater S. Rombouts ze in zijn boek 'Hoe maken we de jeugd vertrouwd met de ruimte?'. Kaarten zijn om namen op te zoeken en niet om rijtjes namen te drillen, vond hij. Scholen gebruiken tegenwoordig geplastificeerde varianten, postersystemen, overheadsheets of cd-roms. Beruchte rijtjes als 'Bali-Lombok-Soembawa' zijn allang van het programma geschrapt.Hele partijen kaarten werden destijds bij het grof vuil gezet of onder de leerkrachten verdeeld. En veel van de overgebleven exemplaren zijn gescheurd of zitten vol inktvlekken, vochtplekken of krijtstrepen. Het waren tenslotte maar leermiddelen.

KLASSIKAAL LESGEVEN

Vooral de uitgevers Wolters en Noordhoff uit Groningen domineerden de Nederlandse schoolkaartenmarkt. Dat wil niet zeggen dat ze de eerste waren. Tal van uitgeverijtjes probeerden halverwege de 19e eeuw een graantje mee te pikken op de schoolkaarten- en schoolplatenmarkt. In die tijd kwam het klassikaal lesgeven opzetten. Bovendien kregen de scholen met de Wet op het Lager Onderwijs van zowel 1857 als 1878 ook eindelijk meer geld voor leermiddelen en werden naast lezen, rekenen en schrijven ook geschiedenis en aardrijkskunde verplichte kost. Wolters kwam rond 1875 met haar eerste wandkaarten en Noordhoff volgde niet lang daarna om "den onderwijzer tegemoet te komen bij het teekenen van kaarten voor de klasse, zoodat hij zijn tijd meer winstgevend kan besteden", aldus een reclamefolder uit die tijd. Langzamerhand verschenen complete series natuurkundige en staatkundige kaarten.In de strijd om de markt gooiden sommige uitgevers het over een geheel andere boeg. Uitgeverij Dijkstra en ook Van Goor's Uitgeversmaatschappij kwamen met kaarten met allerlei symbolen. Zo staan op de landenkaart van Spanje en Portugal zuidvruchten, ingeblikte sardines en kurkeiken getekend. Uitgeverij Thieme had niet alleen Prop-kaarten, maar ging al veel eerder ook met Anton Albert Beekman in zee. Beekman was 'Oud Genie-officier en Leeraar aan het Gymnasium te Zutfen', zoals hij zelf schreef voorin zijn vermaarde boek Nederland als Polderland. De wiskundeleraar was een precies man. Op één van zijn schoolkaarten, een grote schoolkaart van Gelderland uit 1894, staat de naam van elk dorp of stad en elke heuvel of streek vermeld. De vele grondsoorten, de kleinste beekjes en alle rivier- en zeedijken zijn precies ingetekend. Beekman hield niet van blinde kaarten; de oud-militair en landschapsgeograaf wilde graag precies laten zien hoe de mens langzaam heeft ingegrepen op zijn omgeving.

GISSEN NAAR DE LEEFTIJD

Dat Beekmans kaart een jaar van uitgave vermeldt, is overigens uitzonderlijk. Het is meestal maar gissen naar de leeftijd, al geeft een kaart wel allerlei 'aanwijzingen'. Is de Afsluitdijk al ingetekend, zijn er grenscorrecties geweest, is het Twentekanaal gegraven, staan er autowegen of juist tramlijnen aangeven, welke kolonieën telt Afrika nog, is de plaats van uitgave Batavia of Djakarta, staan de vliegroutes vanuit Schiphol (bijvoorbeeld 'naar West-Indië en Zuid-Amerika') nog expliciet vermeld en wat voor lettertypes worden gebruikt? Kaarten laten zien hoe de wereld langzamerhand verandert. Het is boeiend om verschillende drukken van het zelfde gebied naast elkaar te hangen. En dat is helemaal leuk voor wie ergens een speciale binding mee heeft. De een wil een vakantieland aan de muur, de ander heeft 'iets' met de kaart van zijn geboorteprovincie. De schoollandkaarten zijn nog steeds functioneel, maar hebben vooral ook emotionele en esthetische waarde.

GRENZEN VERVAGEN

Soms vervaagt de grens tussen kartografie en kunst helemaal. Zo kwam uitgeverij Ten Brink uit Arnhem in de jaren dertig met een serie provinciekaarten waarvan de karteringsmethode en het kleurgebruik geënt lijkt op de strakke principes van De Stijl, de stroming die toen in de kunstwereld opgang deed. En nog zo'n kunstzinnige wandkaart is 'Kaart en Landschap' die Wolters halverwege de jaren vijftig uitbracht: de bovenste helft is een aquarel van een fantasielandschap. Op de onderste helft is dat gebied tweedimensionaal in kaart gebracht. De kaart, die ook op de expositie hangt, telt volgens de uitgever zo'n zeventig verschillende geografische elementen. Tel maar na.


Literatuur: F.J. Ormeling sr., Meester Gerrit Prop: een veelzijdig didacticus, Geografie Educatief, 8 (1999), N 3, p. 21-25.

De expositie met dertig schoollandkaarten is van 16 mei tot en met 14 juni 2000 te zien in theater Junushoff aan het Plantsoen 3 in Wageningen. Openingstijden: 11.00 tot 18.00 uur.


homepage
De Wereld aan de Wand
foto-overzicht
Collectie De Wereld aan de Wand
informatie
(school)wandkaarten
Publicaties