gepubliceerd in: Boekenpost, 11 (2003), nr. 66, p. 40-41

Antiquariaat  De Wereld aan de Wand

homepage
De Wereld aan de Wand
foto-overzicht
Collectie De Wereld aan de Wand
informatie
(school)wandkaarten
Publicaties

VI
De aloude Moederkerk aan stokken:
Van Luyns schoolwandkaart van katholiek Nederland


door Lucy Holl en Lowie Brink

Een kleindochter van Luinge, een leerling van Prop, een verzamelaar van Bakker en Rusch. Af en toe krijgen we op boekenmarkten ineens nazaten en andere bewonderaars van bekende kaartenmakers bij onze kraam die op zoek zijn naar specifieke schoolwandkaarten. Zo ook W. van Luyn, zoon van schoolmeester A.H. van Luyn. Vader Van Luyn kwam net na de Tweede Wereldoorlog met de bijzondere ‘Wandkaart Katholiek Nederland’.

Wandkaartcode NED_DY1L
Eerste druk van de 'Wandkaart Katholiek Nederland' door A.H. van Luyn (ca. 1948, 85 x 112 cm).

‘Wanneer wij onze blik laten gaan over ons land en zien, hoe de Katholieke Kerk er leeft en werkt, dan vervult ons dat met een rechtmatige trots en wij gaan er groots op kind te mogen zijn van de aloude Moederkerk’, schreef Van Luyn in zijn handleiding en toelichting bij de schoolwandkaart over katholiek Nederland. Van Luyn (1905-1986) was onderwijzer in Amsterdam en het Groningse St. Fransiscusparochie, en vanaf 1937 hoofd van een school in het Friese St. Nicolaasga en vervolgens in Naarden. Hij was zeer betrokken bij het katholicisme en wilde schoolkinderen graag het ‘leven en streven van de katholieke kerk in ons land tonen’. Zijn schoolwandkaart en het bijbehorende boekje voor de onderwijzers geven een uitgebreid overzicht van de verspreiding van het katholieke geloof en de vestiging van de Nederlandse bisdommen. Van Luyn verhaalt in detail over de bedevaartsplaatsen, de klein seminaries en groot seminaries, de mirakels, de rituelen, de relikwieën, de vele kloosters en kerken, en over de heiligen, martelaren en bisschoppen. ‘Hij was een goed verteller’, zegt zijn zoon Wim van Luyn. Hij wilde dat de jeugd meer voorgeschoteld kreeg dan enkel en alleen de vragen en antwoorden in de catechismus. Van Luyn: ‘Mijn vader gaf heel veel aanvullend materiaal over liturgie, over kerkgeschiedenis, over de kerkstructuur. Op vrijdagmiddag bijvoorbeeld leidde hij de lezingen in de kerk van de eerstvolgende zondag alvast in. Hij wilde het evangelie in de taal van kinderen vertellen.’ De schooljeugd luisterde aandachtig toe: als ze braaf waren, las hun meester daarna een half uur voor uit Arendsoog.

HOOFD VAN DE SCHOOL

Van Luyn had tien kinderen, vier meisjes en zes jongens. Ze zijn bijna allemaal in het onderwijs of het jongerenwerk terecht gekomen. A.H. (Ad) van Luyn, genoemd naar zijn vader, is de huidige bisschop van Rotterdam. Van Luyn begon te werken aan zijn kaart van Katholiek Nederland toen de familie in Friesland woonde. Het gezin had een grote ambtswoning, met een eigen studeerkamer voor Van Luyn. Hij had kasten vol boeken over godsdienst, de natuur, geschiedenis, aardrijkskunde, et cetera. In die tijd was het ook gebruikelijk dat het hoofd van de school als cursusleider landbouw en veeteelt optrad voor de boerenzoons. Van Luyn zat in allerlei besturen en organisaties en was bijvoorbeeld bezig met het opzetten en inrichten van de bibliotheken. Hij kreeg daarom van diverse uitgeverijen stapels boeken in consignatie. De kinderen Van Luyn lazen de jeugdboeken, vader en moeder beoordeelden de rest. In 1950 kwam er bij uitgeverij Dijkstra een dunne brochure van Van Luyn uit over Vaticaanstad. Hij werkte bovendien samen met de vermaarde katholiek Titus Brandsma en anderen aan de uitgave Frisia Catholica.

OOST-INDISCHE INKT

Op basis van die contacten met de uitgeverswereld kwam uitgeverij Dijkstra waarschijnlijk vlak na de oorlog bij Van Luyn met de vraag om een thematische kaart over Katholiek Nederland (schaal van de wandkaart 1:337.500) te maken voor een nieuwe aardrijkskundemethode Ons eigen land van W. Bakker en H. Rusch (1941). Van Luyn stak er veel tijd in: hij was een voorstander van goed, actueel materiaal voor het onderwijs, en bij algemene boeken wilde hij waar mogelijk uitgebreide aanvullingen over het katholicisme. Wim van Luyn: ‘Hij tekende de eerste versie van de wandkaart van katholiek Nederland met Oost-Indische inkt op cellofaan papier. Hij kon goed tekenen en schilderen. De kaart van Nederland tekende hij na uit een atlas en daarna tekende en kleurde hij alle figuurtjes in. Hij haalde zijn informatie uit zijn vele boeken, waaronder de Katholieke Encyclopedie en de Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16e en 17e eeuw van L.J. Rogier.’ Een traditionele manier om de zetel van een bisdom aan te geven, is bijvoorbeeld het plaatsen van een kruisje op een toren. Op de wandkaart gaf Van Luyn een bisdomszetel aan met een kruisje op het stadssymbool, terwijl de zetel van een aartsbisdom een kruisje met twee dwarsbalken kreeg. Soms liet hij de kaart-in-wording aan zijn kinderen zien om te verifiëren of ze duidelijk en aantrekkelijk genoeg was. ‘Als hij met de kaart bezig was, mocht hij niet gestoord worden. Het was zeer intensief werk. Ik zie hem nog voorzichtig wat inkt wegkrabben die een keer was uitgelopen. Bij de tweede druk van de kaart ging het iets gemakkelijker: dankzij betere druktechnieken kon hij op gewoon papier tekenen.’

Fragment (Amsterdam en omgeving) van de tweede druk van de 'Wandkaart Katholiek Nederland' door A.H. van Luyn (1956).

VALLEN EN OPSTAAN

De eerste druk van de kaart verscheen net na de oorlog, waarschijnlijk in 1948. Nederland kende toen het aartsbisdom Utrecht en de bisdommen Haarlem, Breda, Den Bosch en Roermond. Die situatie bestond toen overigens pas zo’n 95 jaar, want de geschiedenis van de bisdommen in Nederland is er een van vallen en opstaan. Tot 1559 was er alleen het uitgestrekte bisdom Utrecht, dat ruwweg het Nederlands sprekende deel der Nederlanden omvatte. Het viel onder het aartsbisdom Keulen. In 1559 werden er echter maar liefst vijftien bisdommen en drie aartsbisdommen opgericht. Eén van de aartsbisdommen was Utrecht en daartoe behoorden de bisdommen Haarlem, Middelburg, Deventer, Leeuwarden en Groningen. Die bisdommen in de noordelijke Nederlanden bestonden echter maar kort door het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog in 1568, en het daarop volgende verbod op het katholicisme. Pas in 1853 werd de kerkelijke hiërarchie hersteld met de oprichting van de kerkprovincie Nederland. Van Luyn moest al snel na de eerste druk van zijn ‘Wandkaart van Katholiek Nederland’ terug naar zijn tekentafel, want in 1955 werd het aantal bisdommen in de kerkprovincie Nederland uitgebreid van vijf naar zeven. De tweede druk van de wandkaart verscheen in 1956, compleet met een aangepaste handleiding.

BISDOMKAARTEN

Kaarten van dat vroegere aartsbisdom Utrecht met zijn bijbehorende bisdommen zijn overigens niet of nauwelijks bewaard gebleven. Natuurlijk heeft dat alles te maken met die eerder genoemde langdurige onderdrukking van de katholieke kerk, maar het is toch opmerkelijk gezien de rijke, kartografische traditie in Nederland en de destijds grote invloed van bisdommen op de politiek en maatschappij. Wellicht is er daarom tot nu toe ook slechts één studie gewijd aan kerkelijke kartografie (Van der Heijden, 1999). Pas in de Historische atlas van Noord-Nederland van G. Mees (1852-1865) stond voor het eerst weer een kaart van het aartsbisdom Utrecht. En daarna werden de bisdomkaarten van de nieuwe kerkprovincie Nederland opgenomen in schoolatlassen van katholieke uitgevers als Malmberg en het RK Jongensweeshuis. Maar ook uitgevers als Ten Brink, Thieme en Dijkstra hadden voor katholieke scholen bestemde atlassen waarin ‘bisdommen over provincies domineerden’ (Koeman, 1983; Homan et al, 1985). Dijkstra koos ervoor om de kaart van katholiek Nederland van Van Luyn ook als wandkaart uit te brengen.

CHAOS VAN IDEEËN

Van Luyns beschrijvingen in de toelichting op zijn schoolwandkaart maken duidelijk dat er in de afgelopen halve eeuw veel woorden en uitdrukkingen in onbruik zijn geraakt in onze taal. In de inleiding heeft hij het bijvoorbeeld over ‘steun en kracht vinden aan de hechte rots van St. Petrus’. In Laren beschrijft hij de processie met als middelpunt ‘het baldakijn, waaronder de kostbare monstrans’. En ‘jaarlijks komen duizenden pelgrims om Maria’s voorspraak in te roepen’, schrijft hij elders over bedevaartsoord Heiloo. In de handleiding uit hij overduidelijk zijn bezorgdheid over de steeds minder dominante positie van de kerk in de samenleving. Van Luyn heeft het over de ‘chaos van ideeën, waarin de wereld verzinkt’ en over de ‘stille, vredige rust van het Begijnhof, waar God woont, door velen niet meer gekend’. En nog zo’n zin over ‘het Heilig Land, het land waar Jesus leefde, werkte en leed uit liefde voor alle mensen, waarvan toch het allergrootste deel niet meer beseft, wat daar is geschied.’ Wim van Luyn kan meevoelen met zijn vader: ‘Het gesloten kader van de verzuiling verdwijnt na de oorlog al wat. Binnen de katholieke wereld leefde de vraag of de gemeenschap nog wel goed bij elkaar gehouden zou kunnen worden. Later heeft vader die bezorgdheid losgelaten. Hij kon goed met de vernieuwingen in de kerk overweg en las er ook veel over.’

CONFORM DE LEER

De kaart van Van Luijn werd goed verkocht. De katholieke scholen konden ervan op aan dat ze een deugdelijk product in huis haalden. ‘Imprimatur G.J. Braakhuis, Censor Ad Hoc Delegatus’ staat er op de eerste pagina van de toelichting, ofwel gevolmachtigde Braakhuis heeft van te voren grondig gecontroleerd of een en ander conform de leer van de katholieke kerk was weergegeven. Overigens bracht de concurrerende uitgeverij Van Goor in 1956 ook een wandkaart uit met de nieuwe indeling van de bisdommen. De kaart van de hand van Kloosterman, Koekkoek, Van Mourik en Wagenaar kende veel overeenkomsten met die van Van Luyn en opvallend genoeg was de prijs exact hetzelfde. De bisdomkaarten van Dijkstra en Van Goor zijn niet meer in groten getale voorhanden, maar kunnen met enige moeite nog wel gevonden worden. Een aantal kinderen van Van Luyn heeft intussen een exemplaar van de ‘Wandkaart Katholiek Nederland’ weten te bemachtigen. Zij hangt nu in diverse huizen op een prominente plek.


Literatuur

- H.A.M. van der Heijden, Oude kaarten van de Nederlandse bisdommen 1559-1801, Trajecta 8 (1999) 195.
- H.J.A. Homan, C. Koeman en J.W.H. Werner (1985), Het beeld der aarde; de Nederlandse schoolatlas 1880-1940, Alphen aan den Rijn: Canaletto.
- C. Koeman (1983), Geschiedenis van de kartografie van Nederland, Alphen aan den Rijn: Canaletto.
- A.H. van Luyn (1956), Handleiding en toelichting bij de R.K. wandkaart van Nederland, tweede herziene druk, Zeist: Dijkstra.


homepage
De Wereld aan de Wand
foto-overzicht
Collectie De Wereld aan de Wand
informatie
(school)wandkaarten
Publicaties