door Lowie Brink

De grote Groningse schooluitgever Wolters had al sinds 1872 een onafzienbare reeks schoolwandkaarten uitgebracht, maar in 1952 wist ze toch met een reliëfwandkaart van Afrika de aandacht te trekken. Recensenten waren verrast en enthousiast: 'Deze kaarten zullen een zegetocht maken. Het plastisch effect is wonderbaarlijk. Wanneer men ze voor zich ziet, meent men werkelijk, dat er reliëf in is en men steekt onwillekeurig de hand uit, om met de vingers te tasten en dan te ervaren, dat het vlakke papier ons een gebergte, een hoogvlakte voortovert.' Bij een driedimensionaal reliëfmodel van een landschap krijgt de beschouwer de neiging de terreinvormen met de hand aan te raken. Als echter een tweedimensionale, vlakke kaart dezelfde uitwerking bewerkstelligt, dan heeft de kaartenmaker een bijzondere prestatie verricht. Helaas was deze wandkaart geen Nederlandse uitvinding. De Belgische uitgever De Procure in Brussel had blijkbaar teveel reliëfwandkaarten van Afrika laten drukken, en heeft daarom rond 1950 een deel van de oplage aan Wolters doorverkocht. Alles wat ze in Groningen nog hoefden te doen, was de naam van De Procure over te plakken en het Vlaamse 'Lokaliteiten' in de legenda over te plakken met 'Plaatsen'. Een Belgische uitvinding dus? Nee, ook de Belgische cartografie kan niet met de eer gaan strijken. De Procure had de kaarten besteld bij de Duitse beeldhouwer Karl Wenschow in München. Dit verdient enige uitleg.

Schoolwandkaart van Afrika uitgegeven door Wolters in 1952 (117 x 105 cm, collectie De Wereld aan de Wand).

Schaduwering

Kaarten waarin de diepten, hoogten en vormen van het aardoppervlak de boventoon voeren, worden reliëfkaarten genoemd. Ze kwamen aan het eind van de negentiende eeuw steeds meer in zwang doordat in de geografie de wisselwerkingen tussen de aarde en haar bewoners centraal kwamen te staan. Op schoolkaarten maar ook op andere kaarten bleek de combinatie van gekleurde hoogtezones met schaduweffecten door schuine belichting vaak de beste resultaten te geven voor de weergave van het reliëf. Effectieve schaduweffecten tekenen met de hand is echter moeilijk en tijdrovend, en daarom is reeds vanaf circa 1870 getracht de schaduweffecten die te zien zijn in een schuinbelicht reliëfmodel van het gebied (meestal uit gips vervaardigd) fotografisch over te brengen in een kaart van dat gebied. Aan het vervaardigen van een accuraat reliëfmodel, het fotograferen en het afdrukken van het fotografische beeld zitten echter bijzonder veel haken en ogen. Pas rond 1925 lukte het Karl Wenschow (1884-1947) een betrouwbare werkwijze te ontwikkelen. De details van de gebruikte reliëffreesmachine en het fotografische schaduweringsprocedé gaan het verstand van een gewoon mens te boven, maar de geproduceerde reliëfkaarten deden velen versteld staan. Niet alleen De Procure was enthousiast, ook Wolters kreeg er niet genoeg van en bestelde bij de 'Firma Wenschow GmbH' alle andere werelddelen (Noord- en Zuid-Amerika, Europa, Eurazië en Australië).

K. Wenschow, 1946 (bron: wenschow.de).

Automatisch

De reliëfkaarten van Wenschow mogen dan oogstrelend zijn, ze betekenden niet de oplossing van het schaduweringsvraagstuk. Vooral in de bijbel van de reliëffcartografie, Kartographische Geländedarstellung, van de bekende Zwitserse cartograaf Eduard Imhof krijgt het Wenschow-Verfahren er van langs. Fotografische schaduwering zal het volgens Imhof nooit halen bij schaduwering door de hand van de vakman: 'Meistens mangelt es den Geländemodellen an ausreichender Genauigkeit. Es is eine Binsenwahrheit [waarheid als een koe], dass man niemals so genau und so feingliedrig modellieren kann, wie man zeichnen kann.' De kwestie handschaduwering of fotografische schaduwering is overigens door de opkomst van automatische schaduwering (digitale terreinmodellen gecombineerd met wiskundig berekende schaduwering) achterhaald. Voor schoolwandkaarten is automatische schaduwering echter veel te laat gekomen. Wenschows wandkaart van Afrika blijft in ieder geval een plastisch sieraad aan de wand.

Fragment (Colombia en Venezuela) van de schoolwandkaart van Zuid-Amerika uitgegeven door Wolters in 1953. Ook de bergketens van Zuid-Amerika komen door Wenschows reliëfweergave fraai naar voren.

Deze tekst is een bewerking van een hoofdstuk in het onlangs verschenen boek De wereld tussen twee stokken: 50 schoolwandkaarten uitgerold (Zwolle, WBOOKS).