door Lowie Brink en Lucy Holl

De Nederlandse schoolplaten krijgen terecht veel aandacht in de jaargangen van De School Anno. De decoratieve en nostalgie opwekkende platen staan velen nog in het visueel geheugen gegrift. Maar het doet geen recht aan het zusje van de schoolplaat: de aardrijkskundige schoolwandkaart. Dit muurbloempje onder de leermiddelen wil nogal eens stiefmoederlijk worden behandeld. Enigszins opmerkelijk is dit toch wel te noemen, gezien het feit dat het aantal uitgegeven aardrijkskundige wandkaarten - herziene edities meegerekend - in dezelfde orde van grootte ligt als het aantal uitgegeven wandplaten. Schooluitgevers hadden vaak aparte catalogi voor kaarten en platen. In een fondscatalogus van uitgeverij Wolters uit 1932 staat bijvoorbeeld: ‘Nadere bijzonderheden en afbeeldingen van onze Wandkaarten en Schoolplaten geven de afzonderlijke catalogi Nederlandsche Wandkaarten en Nederlandsche Schoolplaten’. En in de Catalogus Wandkaarten en Wandplaten van uitgever Noordhoff uit circa 1931 zijn de 42 pagina's eerlijk verdeeld tussen deze twee categorieën leermiddelen. Alleen al het doorbladeren van dergelijke catalogi maakt duidelijk dat aardrijkskundige schoolkaarten wat betreft decoratieve en historische waarde niet onder hoeven te doen voor schoolplaten.

De oudste schoolkaart in het Nationaal Onderwijsmuseum stamt uit 1845. Dat wil niet zeggen dat aardrijkskundige kaarten voordien een geheel onbekend verschijnsel waren. Het in 1781 verschenen Vaderlandsch A-B boek van J.H. Swildens toont bij de N van Nederland een man met een kind op de arm voor een manshoge kaart van Nederland met als onderschrift: ‘Nederland is uw vaderland. Veilig woont ge ‘er in. Als gij groot zijt, hebt gij daar ook uw huisgezin’. Zulke kaarten waren echter beperkt in omloop. Alleen elitescholen pasten aardrijkskundige kaarten en de globe in hun onderwijs toe. Vele scholen beperkten zich tot lezen schrijven en rekenen. Die allereerste aardrijkskundige kaarten in de achttiende en negentiende eeuw waren nogal eens het eigen fabrikaat van een onderwijzer. Ook kleine bedrijfjes leverden zulke handgemaakte exemplaren. De meeste scholen hadden in de negentiende eeuw ook nauwelijks geld om de relatief dure wandkaarten aan te schaffen. Dat veranderde toen de herzieningen in de Wet op het Lager Onderwijs van zowel 1857 als 1878 hun vruchten begonnen af te werpen. Er kwam veel meer aandacht voor de huisvesting van de scholen en de overheid stak meer geld in de exploitatie. Bovendien werden naast lezen, rekenen en schrijven ook geschiedenis, aardrijkskunde en kennis van de natuur verplichte kost op de lagere school. Bovendien ontstond in 1863 de Hogere Burgerschool, HBS als nieuw type middelbaar onderwijs. Ook daar gold aardrijkskunde als verplicht vak. Deze veranderingen boden leveranciers van leermiddelen nieuwe kansen. Enkele tientallen uitgeverijtjes probeerden zich in de loop van de negentiende eeuw op de schoolkaarten- en schoolplatenmarkt te begeven. Ook de toen nog kleine uitgeverijen Wolters (van de Bosatlas) en Noordhoff wierpen zich in de strijd. Wolters kwam rond 1875 met een eerste schoolwandkaart, en Noordhoff volgde niet lang daarna. ‘Om den onderwijzer tegemoet te komen bij het teekenen van kaarten voor de klasse, zoodat hij zijn tijd meer winstgevend kan besteden’, aldus een reclamefolder van Noordhoff uit 1898. Beide bedrijven startten onder meer met kaarten van Groningen, Friesland en Drenthe, die zij rechtstreeks aan scholen in de regio leverden. Langzamerhand verschenen complete series van de Nederlandse provincies, een groot aantal Europese landen en de werelddelen. Ook de uitgeverijen Thieme, Ten Brink en Ykema boden uitgebreide series schoolwandkaarten in hun fondscatalogi te koop aan. De oude kaarten roepen bij iedereen wel een reactie op: het zij van herkenning en enthousiasme hetzij soms van afschuw. Aardrijkskundige schoolwandkaarten zijn nog steeds in gebruik op scholen, zij het dat ze minder prominent een rol spelen. De oude kaarten hebben nu vooral nog een emotionele en esthetische waarde.

De eerste auteur, verzamelaar en eigenaar van een antiquariaat gespecialiseerd in aardrijkskundige wandkaarten, biedt hierbij de lezers van De School Anno een 'Beknopte Inleiding tot de Nederlandse Schoolkaarten' aan. In zeven korte 'lesjes' komen de belangrijkste schoolkaartenuitgevers aan bod zoals Wolters, Noordhoff, Thieme, Ten Brink en Ykema. Tevens passeren enkele prominente schoolkaartenauteurs als P.R. Bos, R. Bos, K. Zeeman, G. Prop en J.J. ten Have de revue. Dat gebeurt aan de hand van voorbeelden van de meest gebruikte kaartonderwerpen: Nederlandse provincies, Nederland, voormalige koloniën, Europese landen, de wereld en Palestina. De zeven wandkaarten zijn vrij willekeurig gekozen, maar geven desondanks een karakteristiek beeld van de op scholen gebruikte aardrijkskundige wandkaarten in het eerste kwart van de twintigste eeuw.

1.  P.R. Bos en zijn grote atlas

Figuur 1. JAVA door P.R. Bos, R.R. Rijkens, W. van Gelder en J.F. Niermeyer; uitgever: Wolters, vierde druk, [1911]; 80 x 236 cm; 4 bladen; schaal 1 : 500.000.

P.R. Bos (1847-1902) is vooral beroemd geworden door de Bosatlas. Zijn naam wordt vaak verward met een andere maker van schoolkaarten: R. Bos van uitgeverij Noordhoff. Minder bekend is dat van hem ook zeven wandkaarten bij Wolters zijn uitgegeven in de periode 1881-1900. Zijn eerste, samen met R.R. Rijkens vervaardigde wandkaart Nederlandsch Oost-Indië, verscheen in 1881 en had een grote bijkaart van Java met een staatkundige indeling in residenties. In 1890 was deze bijkaart ook afzonderlijk verkrijgbaar. De vierde druk van de kaart van Java uit 1911 is hier afgebeeld. Grote wandkaarten zijn vaak opgebouwd uit kaartdelen, 'bladen' genoemd. In dit geval zijn vier bladen naast elkaar op het linnen bevestigd.

2.  Niet de Bos van de Bosatlas

Figuur 2. SPANJE EN PORTUGAL door R. Bos; uitgever: Noordhoff, [eerste druk, circa 1904]; 68 x 90 cm; 1 blad; schaal 1 : 1.500.000.

Deze zeldzame, eerste druk (ca. 1904) van de kaart van Spanje en Portugal was een onderdeel van de 'methode R. Bos', een zeer bekende en complete aardrijkskundemethode van uitgeverij Noordhoff bestemd voor het lager en uitgebreid lager onderwijs. Een toelichting van R. Bos uit 1921, het jaar van zijn overlijden, bij zijn wandkaarten geeft een goed idee van waar het in deze methode om ging: ‘uiterst goedkoop, heel sober van inhoud, in sprekende kleuren en in overvloed duidelijk’. Vanaf ca. 1928 was er steeds meer sprake van de 'methode Bos-Zeeman'. Na 1945 is de methode in sterk afgeslankte vorm voortgezet. Voornamelijk de wandkaarten en de Atlas der gehele aarde van Bos en Zeeman hebben het tot de fusie tussen de uitgevers Noordhoff en Wolters (1968) kunnen volhouden.

3.  Dominee Bleeker

Figuur 3. NIEUWE SCHOOLKAART VAN PALESTINA door G.H. Bleeker en H. Marwitz; uitgever: Wolters, [eerste druk, 1904]; 204 x 138 cm; 4 bladen; schaal 1 : 150.000.

Deze alleen al door haar hoogte indrukwekkende wandkaart is de opvolger van de Schoolkaart van Palestina van dezelfde auteurs uit 1890. Bij deze twee kaarten hoorden voor godsdienstonderwijzers bestemde handleidingen, ‘waarin met den stand der jongste wetenschap op dit gebied is rekening gehouden’. Ds. Gerhardus Helenes Bleeker (1836-1917) was predikant in achtereenvolgens Elst, Fijnaart en Heijningen, Tjamsweer en van 1889 tot 1906 in Welsrijp.

4.  Meester Prop

Figuur 4. WERELDKAART EN KAART VAN WEST-INDIË door G. Prop; uitgever: Thieme, [eerste druk, 1926]; 183 x 204 cm; 6 bladen; schaal: niet vermeld.

Een oud discussiepunt in het aardrijkskundeonderwijs was de keuze van de projectiemethode in het geval van wereldkaarten: halfronden of Mercator. Een halfrondenkaart is een kartografische weergave van de gehele aarde op een plat vlak in twee hemisferen. Bij een Mercatorprojectie daarentegen worden de meridianen en parallellen als een stelsel van onderling loodrechte lijnen weergegeven. G. Prop gebruikte in 1926 een originele oplossing voor dit vraagstuk. Hij koos voor een halfrondenprojectie ‘om te zorgen dat de wereldkaart zoo weinig mogelijk afwijkt van een globe’, maar nam in een grote bijkaart ook een 'Wereldkaart volgens Mercators Projectie' op. Deze bijkaart is in de foto te zien in de rechter onderhoek van de kaart. Opvallend is verder dat de kleuren van de kaart de vegetatie aangeven. Deze bij Thieme uitgegeven wandkaart was onderdeel van een succesvolle aardrijkskundemethode van Prop voor het lager onderwijs. Prop was van 1915 tot 1940 hoofd van een lagere school in Lochem, die in 1972 naar hem werd vernoemd: Meester G. Propschool.

5.  Friesland op groot formaat

Figuur 5. SCHOOLWANDKAART VAN DE PROVINCIE FRIESLAND door H.J. Smid; uitgever: Ten Brink, [eerste druk, circa 1915]; 191 x 163 cm; 6 bladen; schaal 1 : 50.000.

H.J. Smid, 'hoofd eener school te Wildervank', was van mening dat de indertijd gebruikte provinciewandkaarten te klein van afmetingen waren om een juist beeld van de werkelijkheid te kunnen geven. Zijn bij Ten Brink uitgegeven wandkaart van Friesland uit circa 1915 werd daarom op een schaal van 1:50.000 getekend, hetgeen een kaarthoogte opleverde van bijna twee meter. Bijzonder is verder dat op deze kaart van Friesland zowel de grondsoorten - zand, klei, laagveen en hoogveen - als ook het bodemgebruik - weiland, bouwland en woeste grond - zijn aangegeven. Aan een groot aantal combinaties van grondsoort en bodemgebruik worden in een schema in de legenda een kleur en eventueel een arcering of symbool toegekend. Een gecompliceerd kaartbeeld is het resultaat, voor schoolgebruik wellicht niet erg geschikt, maar de auteur dacht daar anders over: ‘door toepassing van een zeer eenvoudig systeem is deze dubbele aanwijzing gelukt.’

6.  Zwarte meren

Figuur 6. SCHOOLKAART VAN NEDERLAND door J.J. ten Have; uitgever: Ykema, vierde druk, [192x]; 167 x 141 cm; 6 bladen; schaal 1 : 200.000.

De auteur van deze kaart van Nederland, J.J. ten Have, was rond 1900 geen onbekende in de schoolwereld. Naast wandkaarten en atlassen vervaardigde hij ook leerboeken en handleidingen. Bij uitgever Ykema verscheen van hem ook een Schoolkaart van Europa, die in schoolbladen een goed onthaal kreeg, maar werd afgekraakt in het Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap: ‘Het spijt mij dat ik niets beters kan zeggen omtrent deze kaart van den heer Ten Have. Het maken van kaarten, ook van schoolkaarten, is niet ieders werk.’ Een van de punten van kritiek was het gebruik van de kleur zwart voor de rivieren en meren: ‘De Finsche meervlakte ziet er uit alsof er een inktpot over was uitgestort.’ Ook in de Schoolkaart van Nederland zien de Friese meren er wat vreemd uit.

7.  Het katholieke zuiden

Figuur 7. NOORD BRABANT door Rafaël; uitgever: R.K. Jongensweeshuis, tweede druk, [1919]; 112 x 188 cm; 4 bladen; schaal: 15,5 cm = 2 uur gaans.

De uitgaven van het R.K. Jongensweeshuis in Tilburg zullen voor een groot deel in het katholiek onderwijs terecht zijn gekomen. Deze wandkaart van Noord-Brabant uit 1919 zal als gevolg daarvan vooral bij Brabantse katholieke scholen in gebruik zijn geweest, hoewel er maar heel weinig typisch katholieke elementen in de kaart zijn verwerkt. De Heilig Landstichting is er met een klein kruis op aangegeven. Elke gemeente op de kaart wordt met een nogal groot gedrukte beginletter van de gemeentenaam aangeduid, wat geen fraai beeld oplevert, maar de kaart wel een schools karakter geeft. De kaart vermeldt geen schaal, maar wel welke afstand in ‘2 uren gaans’ kon worden afgelegd.


Literatuur

-L.E.S. Brink en L.M.A. Holl, 'De aardrijkskundige wandkaarten van Noordhoff en Wolters: Van de ene herdruk naar de andere', Kartografisch Tijdschrift, XXVIII (2002), nr. 4, p. 74-80
-idem, 'Mijlpaal of mislukking? Een gewaagd experiment van uitgeverij Ten Brink in de onderwijskartografie', Caert-Thresoor, 21 (2002), nr. 4, p. 105-108
-idem, 'De aloude Moederkerk aan stokken: Van Luyns schoolwandkaart van katholiek Nederland', Boekenpost, 11 (2003), nr. 66, p. 40-41
-L.E.S. Brink, 'Herzien door K. Zeeman: Het verhaal van de gedreven schoolkartograaf', Kartografisch Tijdschrift, XXIX (2003), nr. 2, p. 19-25
-idem, 'Een zee zo zwart als de nacht: De geologische schoolwandkaart van Noord-Holland van W. Kloeke', Caert-Thresoor, 23 (2004), nr. 2, p. 42-47

Opm.: Bovengenoemde artikelen zijn ook te vinden op de website van de auteur: www.wereldaandewand.nl